Factchecknet.uz e’tiboringuzga ma’lumotlarni tekshirish va soxta xabarlarga qarshi kurashish uchun qoʻllash mumkin boʻlgan vositalar va platformalar sharhini taqdim etadi.
Bot Sentinel – bu trolbotlar va ishonchsiz Twitter akkauntlarini aniqlash va kuzatish uchun ishlab chiqilgan bepul platforma. Bot Sentinel Twitter akkauntlarini o‘rganish, ularni ishonchli yoki ishonchsiz deb tasniflash uchun xizmat qiladi va botlarni aniqlashda sun’iy intellektdan foydalanadi. Keyin har bir akkauntni har kuni kuzatib borish uchun ushbu hisoblarni ma’lumotlar bazasida saqlaydi. Ishlab chiqaruvchilar yig‘ilgan ma’lumotlardan botlarning media makondagi ta’sirini o‘rganish va botlarning tarqalishiga hamda ular tarqatadigan ma’lumotlarga qarshi kurashish yo‘llarini o‘rganish uchun foydalanadilar. Ishonchsiz hisoblarni tasniflash qo‘lda bajariladigan jarayondir. Ko‘rib chiqish jarayonida ular yuzlab tvitlar va retvitlarni ko‘rib chiqadilar. Agar akkauntda ko‘p sonli obunachilar va chalg‘ituvchi va/yoki noto‘g‘ri tvitlarning yuqori foizi kuzatilsa, ular bu akkauntni ishonchsiz deb tasniflashi mumkin. Ushbu bot-kuzatuv platformasi “Bot Sentinel Inc” kompaniyasiga tegishli va u tomonidan boshqariladi.
CaptainFact – bu internet-kontentni birgalikda tekshirish uchun mo‘ljallangan veb’ga asoslangan vositalar to‘plami. U manbalar va kontekstual ma‘lumotlarga ega bo‘lgan internet videolariga video qo‘shishni ta’minlaydigan brauzer kengaytmasini, shuningdek, foydalanuvchi ovozlari asosida ishonchlilikni ko‘rsatadigan piktogrammalarni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, unda muayyan masalalarni muhokama qilish imkonini beruvchi “debat platformasi” mavjud.
Ushbu yangiliklar savodxonligi loyihasi media savodxonligi boʻyicha oʻquv dasturi boʻlib, ham onlayn, ham oflayn komponentlarga ega. U foydalanuvchilarni yangiliklar oʻqish va ularni sharhlashga oʻrgatishga qaratilgan.
ClaimBuster Texas universiteti tomonidan ishlab chiqilgan veb’ga asoslangan avtomatlashtirilgan, jonli faktlarni tekshirish vositasidir. U haqiqiy va yolg‘on ma’lumotlarni aniqlashda tabiiy tilni qayta ishlash va nazorat ostida o‘rganishga (odam tomonidan kodlangan ma’lumotlar to‘plamiga asoslangan) tayanadi.
CrashCourse Media savodxonligi uchun videolar
CrashCourse videolari YouTube kanaliga asoslangan taʼlim videolari turkumidir. Oltita video to‘plam media savodxonligi mavzulariga qaratilgan. Unda maxsus darslar, jumladan, media savodxonligi bo‘yicha kurslar mavjud.
Raqamli polyarizatsiya tashabbusi
Ushbu vosita universitet talabalari tomonidan taqdim etilgan da’volarni kraudsorsing yordamida tekshirish imkonini beradi. Talabalar da’volarni taqdim etadilar va keyin ishtirokchi tashkilotlarda boshqa talabalar bilan birgalikda ushbu da’vo bo‘yicha tegishli ma’lumotlar, nuqtai nazarlar va dalillarni to‘plash uchun ishlaydilar.
Domain Whitelist – bu reklamalarni bloklaydigan va foydalanuvchilarga oq roʻyxatga kiritiladigan saytlarni aniqlash imkonini beruvchi brauzer kengaytmasi boʻlib, u ushbu roʻyxatga kiritilmagan saytlardan har qanday soʻrovning oldini oladi.
Emergent.Info – bu mish-mishlar va fitnalarni onlayn kuzatadigan, tekshiradigan yoki rad etadigan veb’ga asoslangan vosita. Mish-mishlar sayt xodimlari tomonidan taklif qilinadi va keyin ko‘rib chiqilib, da’voning tasdiqlangan yoki yolg‘on ekanligi aniqlanadi.
Factcheck.org – bu Pensilvaniya universitetining Annenbеrg davlat siyosati markaziga aloqador veb-sayt bo‘lib, fakt tekshiruvini amalga oshiradi. Veb-saytning maqsadi Amerika siyosatida mavjud bo‘lgan “faktik aniqlikni kuzatish”. Unda asosiy e’tibor AQSh siyosatchilarining bayonotlariga qaratilgan. Guruhda materiallarni tadqiq qiladigan bir qancha jurnalistlar bor.
Fakey – bu media savodxonlikni oshirish uchun mo‘ljallangan veb’ga asoslangan interaktiv ta’lim vositasi. Unda klik-beyt, soxta yangiliklar, fitna nazariyalari va boshqalarni o‘z ichiga olgan yangiliklar taqdim etiladi. Keyin foydalanuvchilardan bu ma’lumotni almashish, yashirish yoki fakt-tekshirishni tanlash so‘raladi. Maqsad – foydalanuvchilarda haqiqiy va yolg‘on ma’lumotni aniqlash tajribasini shakllantirish.
First Draft Verification Curriculum
First Draft’ning internetga asoslangan “tekshirish o‘quv dasturi” foydalanuvchilarga (jurnalistlar uchun ham, keng jamoatchilik uchun ham versiyalari mavjud) turli xil ommaviy axborot vositalarining to‘g‘riligi va ishonchliligini tekshirishni o‘rgatish uchun mo‘ljallangan.
Forensically – bu “raqamli rasm sud ekspertizasi” uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan veb’ga asoslangan vositalar to‘plami. Funksiyalar orasida kattalashtirish, klonlarni aniqlash, xato darajasini tahlil qilish, shovqin tahlili, tozalash kabilar bor.
Bu vosita tasvirlarning manbasi, vaqt tamg‘asi, yaratish va o‘zgartirish ma’lumotlari haqida ma’lumot beruvchi veb’ga asoslangan tekshirish vositasidir.
Get-Metadata Viewer foydalanuvchilarga fotosuratlar, videolar va matnlar, shu jumladan joylashuvi, vaqti, o‘zgartirilgan sanasi, formati, fayl hajmi va boshqalar haqidagi metama’lumotlarni taqdim qiluvchi veb’ga asoslangan vositadir.
Humble Media Genius bu PBS taqdim etayotgan onlayn kurs bo‘lib, u multfilmlar orqali mediasavodxonlik ko‘nikmalarini o‘rgatadi.
Google Interland (Be Internet Awesome oʻyini) oʻquvchilarga yolgʻon va chalgʻituvchi maʼlumotlarni aniqlashni oʻrgatish uchun moʻljallangan veb’ga asoslangan oʻyindir.
Xalqaro faktlarni tekshirish tarmog‘i (IFCN) kodlari va tamoyillari
Xalqaro faktlarni tekshirish tarmog‘i jurnalistikada faktlarni tekshirishni rivojlantirish maqsadida yaratilgan tashabbusdir. IFCN faoliyatining bir qismi faktlarni tekshirish usullari uchun standartlarni yaratishga yordam beradigan IFCN Prinsiplar kodeksini yaratishni o‘z ichiga oladi. IFCN, shuningdek, stipendiyalar, treninglar va konferensiyalar tashkil qiladi.
KnowNews bu Media Monitoring Africa Initiative tashabbusi bilan ishlab chiqilgan brauzer kengaytmasi bo‘lib, yangiliklar saytlarini ishonchliligi asosida tasniflaydi. Saytlar ishonchli, xavfli yoki baholanmagan deb baholanadi.
Learn to Discern onlayn o‘yinlari
IREX kompaniyasining Learn to Discern onlayn o‘yinlari media va axborot savodxonlikni oshirish uchun ishlab chiqilgan. Dastur dezinformatsiyani aniqlash usullarini o‘rgatishni o‘z ichiga oladi.
Making Sense of the News – Nyu-York shahar universiteti tomonidan taqdim etiladigan jurnalistika va axborot savodxonligi boʻyicha olti haftalik onlayn kurs. U Gonkong universiteti va Stony Bruk universiteti professorlaridan darslar va maruzalarni o‘z ichiga oladi. Tarafkashlikni qanday aniqlash, manbalarni qanday baholash va ma’lumot yaratish va almashish kabilar shular jumlasidandir.
Media Lit: Overcoming Information Overload
Media Lit: Overcoming Information Overload – bu Arizona shtat universiteti tomonidan oʻtkaziladigan onlayn mediasavodxonlik kursi boʻlib, u foydalanuvchilarga axborot ekotizimida harakatlanish, maʼlumotni tomoshabin va yaratuvchisi sifatida ishtirok etish hamda axborotni tahlil qilish, haqiqiy va yolgʻon maʼlumotni farqlash uchun zarur boʻlgan koʻnikmalarga oʻrgatadi.
MBFC veb-sayt darajasi va tarafkashlik yo‘nalishi bo‘yicha media reytinglarini ishlab chiqaradigan, shuningdek, shubhali va fitna manbalarni aniqlaydigan veb-platformadir.
Yangiliklar savodxonligi kurslari to‘plami, Yangiliklar savodxonligi markazi
Stonybrookʼs News savodxonlik kurslari to‘plami o‘quvchilarga XXI asrda axborot iste’molchilarini jalb qilish va xabardorlik uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni berishga mo‘ljallangan mediasavodxonlik o‘quv dasturidir. U manbalarga kirish va ularni baholash, axborotni tahlil qilish, tarafkashlik va media sanoati iqtisodiyoti kabi mavzularni qamrab oladi. U jamoatchilik uchun ochiq (audit uchun), ammo to‘liq kurs krediti ro‘yxatidan o‘tishni talab qiladi.
NewseumED – bu kundalik hayotda mediasavodxonlik ko‘nikmalarini targ‘ib qilish uchun yaratilgan bepul onlayn resurslar, tadbirlar va seminarlar to‘plami.
Newstrition – bu yangiliklar manbalari haqida ma’lumot beruvchi va yangiliklarning o‘zi to‘g‘riligini baholovchi brauzer kengaytmasi.
Politifact – bu ahamiyatli bayonotlarni faktlar asosida tekshiradigan va bu bayonotlarni “Haqiqat”, “Asosan haqiqat”, “Yarim haqiqat”, “Asosan yolg‘on”, “Yolg‘on” kabi toifalarga guruhlaydigan veb-sayt. Jarayon boshqa faktlarni tekshirish manbalarini, Google qidiruvlarini, onlayn ma’lumotlar bazasini saralashni, ekspert maslahatlarini va boshqa adabiyotlarni ko‘rib chiqishni o‘z ichiga oladi.
Ushbu vosita o‘yin formatida noto‘g‘ri maʼlumotlarni aniqlashda foydalanuvchi ko‘nikmalarini shakllantirishga mo‘ljallangan. Tinderga o‘xshash formatdan foydalanib, o‘yinchilar iqtibos, muallif va kontekst (Politifact faktlarni tekshirish saytidan olingan) haqiqat yoki yo‘qligini taxmin qilish uchun chapga yoki o‘ngga suradilar. Ballar anonim tarzda qayd etiladi va boshqalarning yuqori balllari bilan solishtiriladi.
Polygraph.info vebʼga asoslangan faktlarni tekshirish platformasi bo‘lib, u hukumat bayonotlari va hisobotlarini, shuningdek, yuqori darajadagi shaxslarning bayonotlarini o‘rganish uchun jurnalistlarga tayanadi. U hisobotlarni ishonchlilik o‘lchovi asosida tasniflaydi va qo‘shimcha kontekstni taqdim etadi.
Project Look Sharp media savodxonlik bo‘yicha o‘quv dasturi
Project Look Sharp o‘quv dasturlari materiallarini ishlab chiqish va malaka oshirish seminarlari orqali media va raqamli savodxonlikni targ‘ib qiluvchi ta’lim dasturidir.
Rbutr dezinformatsiyaga qarshi kurashish va soxta yangiliklarni kamaytirish maqsadida har biri boshqa veb-sahifani rad etuvchi veb-sahifalar ma’lumotlar bazasini ishlab chiqadigan hamkorlikdagi onlayn platforma. U haqiqat yoki yolg‘onni ajratmaydi, u faqat raddiyalarni aniqlaydi va foydalanuvchilarga turli xil istiqbollarni taqdim etadi.
Media Verification Assistant veb’ga asoslangan tasvirni tekshirish vositasidir. U “tasvirning o‘zgartirilganligini aniqlash”, “metama’lumotlar tahlili”, “GPS geolokatsiyasi”, “EXIF eskizlarini chiqarish” va teskari tasvirni qidirishni o‘z ichiga oladi.
Bu veb-sayt tarkibiga biriktirilgan manba yorlig‘i bo‘lib, qidiruv tizimlariga veb-sayt mazmuni haqida ba’zi ma’lumotlarni taqdim etadi. Bu foydalanuvchilarga aniqroq ma’lumotlarni taqdim etish maqsadida tasdiqlangan manbalar va tashkilotlar tomonidan tekshirilgan ma’lumotlar uchun “Fact Check” yorlig‘ini o‘z ichiga olishi mumkin. Keyinchalik bu kontent qidiruv tizimlarida Fact Check yorlig‘i bilan paydo bo‘ladi.
Snopes.com – bu mashhur mavzular bo‘yicha keng qamrovli faktlarni tekshirish bo‘yicha tadqiqotlar olib boradigan veb-sayt bo‘lib, ko‘pincha o‘quvchilarning qiziqishi asosida tanlanadi.
Twitter Trails – bu hikoyaning tarqalishi va foydalanuvchilarning hikoyaga qanday munosabatda bo‘lishini tahlil qilish uchun algoritmdan foydalanadigan veb’ga asoslangan vosita. U hikoyaning tarqalishini va foydalanuvchilar tomonidan bildirilgan shubhalarni o‘lchaydi.
Video tekshirish plagini (InVid)
InVid – bu videoni tekshirish orqali faktlarni tekshirishga yordam berish uchun mo‘ljallangan plagin asboblar to‘plami. U foydalanuvchilarga videolar, teskari tasvirlarni qidirish, video metama’lumotlari, video mualliflik huquqi haqidagi ma’lumotlar va kontentni tekshirishda yordam beradigan boshqa imkoniyatlarni beradi.
Website Whitelist – bu foydalanuvchilarga oq ro‘yxatga kiritiladigan saytlarni aniqlash imkonini beruvchi brauzer kengaytmasi bo‘lib, ushbu ro‘yxatga kiritilmagan saytlarga har qanday so‘rovning oldini oladi. Kengaytma tashqi kuzatuv va reklama veb-saytlarini ham bloklaydi.
Ushbu vosita foydalanuvchilarga anonim profil yaratish, so‘ngra ular ko‘rayotgan siyosiy va boshqa reklamalar haqida ma’lumot to‘plash hamda bu reklamalar nima uchun mo‘ljallanganligi haqidagi ma’ʼlumotlarni to‘plash imkonini beradi. Instrument foydalanuvchilarga ularni kim/nima “nishonga olganligi” haqidagi statistik ma’lumotlarni taqdim etishi mumkin.
Manba: https://www.rand.org/research/projects/truth-decay/fighting-disinformation/search.html
Manba havolasi: https://factchecknet.uz/2023/11/23/dezinformatsiyaga-qarshi-kurashishda-onlayn-manbalar-sharhi/