O‘zbekistonda gender statistikasi: yutuqlar, muammolar va tenglik sari yo‘l

Demografiya: raqamlar muvozanati, lekin imkoniyatlar tengligi emas

So‘nggi ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekiston aholisi 37,5 milliondan ortiq bo‘lib, shundan 18,9 millioni erkaklar, 18,6 millioni ayollardir. Bir qarashda gender muvozanati deyarli ideal ko‘rinadi. Shunga qaramay, faktlar shuni ko‘rsatadiki, miqdoriy tenglik ijtimoiy va iqtisodiy tenglikka mos kelmaydi. Bu, ayniqsa, bandlik, ish haqi va uy yumushlarini taqsimlash sohalarida yaqqol ko‘zga tashlanadi.

Ta’limdagi taraqqiyot: ayollar nafaqat yetib olmoqda, balki ilgarilab ketmoqda

So‘nggi yillarda O‘zbekiston ta’limdan teng foydalanishni ta’minlashda sezilarli yutuqlarga erishdi. Ayniqsa, oliy ta’lim sohasida o‘sish kuzatilmoqda: 2017-yildan 2022-yilgacha oliy ma’lumotli erkaklar soni uch baravarga (29% gacha), ayollar orasida esa bu ko‘rsatkich to‘rt baravarga (27,4% gacha) oshdi. 14 mingdan ziyod xotin-qizlar ilmiy tadqiqotlarda faol ishtirok etib, so‘nggi yetti yilda ularning 5 mingdan ortig‘i nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalarini himoya qilgan. "Bir million dasturchi" kabi raqamli ta’lim loyihalarida ishtirokchilarning 47 foizini ayollar tashkil etadi, bu esa STEM kasblariga qiziqish ortib borayotganidan dalolat beradi. Biroq, jiddiy muammolar ham mavjud: qizlar ko‘pincha dastlabki bosqichlarda o‘qishni to‘xtatadilar, ijtimoiy va madaniy stereotiplar esa ularning kasb tanlashini cheklaydi.

Ish bilan ta’minlash: rivojlanishga to‘sqinlik qiluvchi tengsizlik

Ta’lim sohasida erishilgan yutuqlarga qaramay, mehnat bozorida ayollar imtiyozsiz holatda qolmoqda. Ular mehnatga layoqatli aholining 41,3 foizini tashkil etadi, ammo ularning iqtisodiy faol qismdagi ishtiroki ancha past. 2021-yilda erkaklar va ayollarning ishchi kuchidagi ishtiroki o‘rtasidagi farq 28 foizni tashkil etdi, bu Yevropa va Markaziy Osiyodagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan (19 punkt) yuqori. Yosh ayollar o‘rtasida ishsizlik darajasi 15,5 foizni, erkaklar o‘rtasida esa 10 foizni tashkil etadi. Yosh ayollarning 42 foizi o‘qimaydi, ishlamaydi va kasbiy tayyorgarlikdan o‘tmaydi, erkaklar orasida esa bu ko‘rsatkich atigi 8,8 foizni tashkil etadi. Ayollar erkaklarga qaraganda 34% kamroq maosh oladilar, bu dunyodagi o‘rtacha 20% farqdan ancha yuqori. Ushbu tengsizlikning asosiy sabablari ayollarning kam haq to‘lanadigan sohalarda to‘planishi, moslashuvchan mehnat sharoitlarining yetishmasligi, shuningdek, bolalar va keksa oila a’zolariga g‘amxo‘rlik qilishning katta yuki bo‘lib, bu asosan ayollarga to‘g‘ri keladi. Bundan tashqari, tug‘ruq ta’tilidan so‘ng ishga qaytish uchun yetarlicha qo‘llab-quvvatlash mavjud emas.

Siyosat va boshqaruv: ayollar o‘z mavqeini egallamoqda

Ayollarning siyosat va boshqaruvdagi ishtirokida ham ijobiy o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Parlamentda jami deputatlarning 32 foizini xotin-qizlar tashkil etib, O‘zbekiston 190 ta davlat orasida 37-o‘rinni egalladi. Hokim va elchi kabi rahbarlik lavozimlarining 27 foizini xotin-qizlar egallamoqda. Siyosiy partiyalarda ularning ulushi 44 foizni, tadbirkorlikda 35 foizni, oliy ta’limda 40 foizni tashkil etadi. Ushbu ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, agar qo‘llab-quvvatlash va imkoniyatlar mavjud bo‘lsa, ayollar ilm-fan, biznes va boshqaruvda yuqori natijalarga erishishlari mumkin.

Endi nima qilish kerak?

Erishilgan yutuqlarga qaramay, O‘zbekiston oldida bir qator jiddiy vazifalar turibdi. Bular: mehnatga haq to‘lashdagi tafovutni qisqartirish, ish va oilaviy hayotni uyg‘unlashtirish uchun shart-sharoitlar yaratish, tadbirkor ayollarni qo‘llab-quvvatlash, kamsituvchi me’yorlar va ko‘rsatmalarni bartaraf etish, texnologiya va innovatsion sohalarda xotin-qizlarning ishtirokini kengaytirish, zo‘ravonlik va kamsitishdan himoya qilish mexanizmlarini kuchaytirish.

O‘zbekiston gender tenglik sohasida ijobiy dinamikani namoyish etmoqda: ayollar ta’lim, fan va siyosatda tobora faol ishtirok etmoqda. Shunga qaramay, mehnat bozori va ijtimoiy munosabatlar haqiqiy tenglik yo‘lidagi to‘siq bo‘lib qolmoqda. Ushbu muammolarni hal etish nafaqat adolat masalasi, balki barqaror iqtisodiy o‘sish va umuman jamiyat taraqqiyotining garovidir. Har bir inson, jinsidan qat’i nazar, o‘z salohiyatini ro‘yobga chiqarish uchun teng imkoniyatga ega bo‘lgan taqdirdagina mamlakat chinakam kuch-qudrat va muvaffaqiyatga erishishi mumkin.