Gender bo'yicha jamlangan ma'lumotlar nima uchun kerak va OAV raqamlarga tayanib voqelikni qanday o'zgartira oladi?

Gender bo'yicha jamlangan ma'lumotlar – bu jins (shuningdek, yosh, nogironlik, migratsiya maqomi va boshqa omillarni hisobga olgan holda) bo'yicha to'plangan statistik ma'lumotlardir. Bu ma'lumotlar tengsizlik qayerda, qanday va nimada namoyon bo'layotganini hamda uni qanday bartaraf etishni tushunish uchun zarur.
UN Women Gender Snapshot 2024 hisobotiga ko'ra, 2024-yil mart holatiga ko'ra, Barqaror rivojlanish kun tartibini imzolagan 193 mamlakatdan birortasi ham 17 ta maqsad bo'yicha 52 ta gender ko'rsatkichining barchasi bo'yicha to'liq ma'lumotlarga ega emas.
Bu ko'rsatkichlar bo'yicha ma'lumotlarning o'rtacha global mavjudlik darajasi 56 foizni tashkil etadi. Hisob-kitoblarga ko'ra, bu ma'lumotlardagi bo'shliqlarni bartaraf etish uchun 22 yil kerak bo'ladi, bu esa 2030-yilgacha bo'lgan kun tartibining muddatidan oshib ketadi.
Hisobotda qayd etilishicha, gender asosidagi zo'ravonlik, pullik bo'lmagan parvarish ishlari va ayollarning iqtisodiyotdagi ishtiroki kabi asosiy ko'rsatkichlar bo'yicha ma'lumotlar ko'pincha nomuvofiq, eskirgan yoki mavjud emas. Ishonchli ma'lumotlarning yo'qligi davlatlarga gender tengligini ta'minlash uchun asosli qarorlar qabul qilishga to'sqinlik qiladi.
Ishonchli va to'liq ma'lumotlar o'zgarishlarni rag'batlantiradi va gender tengligiga erishish bo'yicha siyosatning hisobdorligini ta'minlaydi. Biroq, gender ma'lumotlaridagi doimiy bo'shliqlar gender tengligiga erishish bo'yicha sa'y-harakatlarga to'sqinlik qilmoqda.
BMT-Ayollar tashkiloti "siyosatning sifati ma'lumotlar sifatiga bog'liq" ekanligini ta'kidlaydi. Barqaror rivojlanish maqsadlari (BRM) doirasida, ayniqsa BRM 5 (Gender tengligi) bo'yicha, bunday ma'lumotlarni yig'ish va tahlil qilish barqaror rivojlanishning zarur sharti sifatida tan olingan.
YUNESKO mamlakatlarni ayollarning ilm-fan, ta'lim va madaniyatdagi ishtirokini baholash uchun ko'rsatkichlar va monitoring tizimlarini ishlab chiqishda qo'llab-quvvatlaydi.
UN Statistics Division "Gender Statistics Manual" (Gender statistikasi qo'llanmasi) kabi ma'lumotlarni yig'ish bo'yicha tavsiyalarni muntazam ravishda yangilab turadi.
Gender bo'yicha jamlangan ma'lumotlar gender tafovutlarining sabablarini aniqlash, ta'lim, sog'liqni saqlash, moliyaga kirish imkoniyatlaridagi farqlarni aniqlash; ayollar va erkaklarning iqtisodiyotda, davlat boshqaruvida, ilm-fanda ishtirokini kuzatish; samarali ijtimoiy siyosatni qurish, shuningdek, inqirozlarning (masalan, COVID-19) ayollar va erkaklarga ta'sirini o'lchash imkonini beradi. Gender statistikasi vaziyatni baholash va ma'lumotlarga asoslangan qarorlar va choralarni ishlab chiqish uchun zarurdir.
Gender statistikasi turli yo'nalishlarda muhim vosita sifatida qo'llaniladi:
Qaror qabul qilish uchun asos: Genderga sezgir ma'lumotlar siyosatchilar, davlat xizmatchilari va faollarga islohotlar, qonunlar va tashabbuslarning ayollar va erkaklar o'rtasidagi farqlarni hisobga olgan holda oqibatlarini baholash imkonini beradi.

Ijtimoiy taraqqiyot indikatori: Dolzarb va ishonchli gender statistikasi mavjudligi boshqaruv tizimining yetukligi va jamiyatning genderga bo'lgan sezgirlik darajasidan dalolat beradi.

Nazorat va hisobdorlik mexanizmi: Statistikasiz davlat dasturlari, CEDAW Konvensiyasi va 2030 kun tartibi kabi xalqaro majburiyatlarning bajarilishini nazorat qilish mumkin emas.

Ta'lim va ma'rifat vositasi: Ma'lumotlarni maktab va universitet kurslarida qo'llash tanqidiy fikrlashni shakllantirishga va hayotning turli sohalarida gender jihatlarini tushunishga yordam beradi.

Fuqarolik jamiyati va OAVni qo'llab-quvvatlash: To'liq, dolzarb va gender bo'yicha ajratilgan ma'lumotlarga kirishni ta'minlash NNTlarga va jurnalistlarga asosli tanqid va islohotlar bo'yicha takliflar bilan chiqish imkoniyatini beradi.

O'zbekiston uchun milliy gender statistikasi tizimini rivojlantirish ustuvor vazifa bo'lishi kerak, bunga barcha manfaatdor tomonlar – davlat organlaridan tortib jurnalistlar jamoasigacha jalb etilishi lozim.
O'zbekistonda gender statistikasi Statistika bo'yicha Milliy qo'mita tomonidan taqdim etiladi. Gender statistikasi portali muntazam ravishda ma'lumotlarni oshkor qilish va yangilash maqsadida gender statistikasi elektron ma'lumotlar bazasini yaratishga urinish sifatida tashkil etilgan.
Xalqaro tashkilotlarning hisobotlari ham gender statistikasini baholashda muhim oʻrin tutadi. Misol uchun, Jahon banki gender statistika maʼlumotlari asosida Oʻzbekistonda gender tengligini baholash boʻyicha hisobotini eʼlon qilgan.
BMTning UN Women kabi ixtisoslashgan agentliklari resurslarida gender statistikasi va Oʻzbekistondagi gender tengligini baholashga oid maʼlumotlar mavjud. UN Women'ning Oʻzbekiston boʻyicha ixtisoslashgan portali turli sohalardagi gender tafovutining umumiy bahosini oʻz ichiga oladi.
Ommaviy axborot vositalari shunchaki kuzatuvchi emas, ular oʻzgarishlar katalizatori boʻlib xizmat qilishi mumkin. Gender statistikasi mavjud muammolarni yoki gender tengligini ilgari surishdagi yutuqlarni aniqlashga yordam beradi.
Maʼlumotlar jamoatchilikka taxminlar oʻrniga faktlarni yetkazish imkonini beradi. Masalan, agar maʼlumotlar axborot texnologiyalari sohasidagi rahbarlarning atigi 20 foizi ayollar ekanligini koʻrsatsa, bu shunchaki maqola yozish uchun emas, balki jurnalistik tekshiruv oʻtkazish uchun asosdir.
Statistikasiz koʻplab hodisalar eʼtibordan chetda qoladi va yetarli darajada yoritilmaydi. Masalan, maʼlumotlar shuni koʻrsatadiki, ayollar erkaklarga qaraganda 2-3 barobar koʻproq haq toʻlanmaydigan mehnat (bolalar va qariyalarga gʻamxoʻrlik) bilan band.
OAVda aniq raqamlarga ega nashrlar qonunchilik yoki davlat siyosatida oʻzgarishlar kiritish uchun asosli dalil boʻlishi mumkin.