«Gender» tushunchasi bugun turli sohalarda faol qo‘llanilmoqda: OAVda gender tengligi haqida yoziladi, hukumat darajasida qonunlar qabul qilinadi. Bu so‘z kundalik nutqimizga mustahkam kirib kelgan, biroq uning ma’nosi hamma tomonidan birdek tushunilavermaydi. Gender tarixiga chuqur kirishdan oldin, ikki asosiy tushunchani aniq farqlab olish muhim: jins (sex) va gender (gender).
Jins — bu biologik toifa. U xromosomalar to‘plami (ayollarda XX, erkaklarda XY), anatomik belgilar (jinsiy a’zolar), gormonal fon va reproduktiv funksiyalar bilan belgilanadi. Jins — inson tug‘ilganda berilgan fiziologik haqiqatdir. Gender esa, jinsdan farqli o‘laroq, ijtimoiy jihatdan shakllangan tushunchadir. Bu — jamiyat tomonidan insonlarga ularning jinsiga qarab yuklatiladigan rollar, xulq-atvor modellari, normalar, qadriyatlar va kutishlar majmuasidir. Jamiyat bizni qanday qilib “erkak” yoki “ayol” bo‘lishni o‘rgatadi: qanday fazilatlar “erkaklarga xos”, qaysilari esa “ayollarga xos” deb hisoblanadi. Gender tug‘ma emas; u ijtimoiylashuv orqali shakllanadi — ya’ni tarbiya, ta’lim, oila, do‘stlar, OAV va umuman madaniyat orqali o‘zlashtiriladi. “Gender” termini zamonaviy sotsiologik ma’noda paydo bo‘lishidan oldin, biologik determinizm g‘oyasi hukmron edi. Ya’ni erkaklar va ayollar o‘rtasidagi barcha farqlar — jismoniy kuchdan tortib, muayyan kasblarga moyillik yoki hissiy reaksiya shakllarigacha — faqat biologiya bilan izohlanardi. Ayollarga ularning tug‘ish funksiyasidan kelib chiqqan holda “uy bekasi”, erkaklarga esa jismoniy kuchi asosida “ta’minlovchi” va “himoyachi” roli yuklatilardi. Bu tasavvurlar ko‘plab jamiyatlarning madaniyatida, dinida va huquq tizimida chuqur ildiz otgan edi. Biroq XX asr boshlaridayoq, ayniqsa antropologlar ishlarida, biologik determinizmning mutlaq haqiqatligini shubha ostiga oluvchi kuzatuvlar paydo bo‘la boshladi. Turli madaniyatlarni o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, “erkaklik” va “ayollik” haqidagi tasavvurlar katta darajada farq qiladi. Masalan, Margaret Mid 1935-yilda yozgan mashhur “Jins va temperament uchta ibtidoiy jamiyatda” asarida bir jamiyatda “erkaklarga xos” deb hisoblangan xulq boshqa jamiyatda “ayollarga xos” bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatib bergan. Bu tadqiqotlar jinslar o‘rtasidagi ko‘plab farqlar biologik emas, balki madaniy omillar bilan bog‘liq ekanini tushunishga yo‘l ochdi.
"Gender" atamasi o‘zining zamonaviy ma’nosida ilk bor tibbiyot va psixologiya sohalarida qo‘llanila boshlandi. Uning paydo bo‘lishiga amerikalik psixolog va seksolog Jon Mani (John Money) hamda psixiatr va psixoanalitik Robert Stoller olib borgan tadqiqotlar sabab bo‘ldi. Jon Mani “gender roli” tushunchasini ilk bor ilmiy muomalaga kiritganlardan biri hisoblanadi, Robert Stoller esa o‘zining "Sex and Gender" (Jins va gender) nomli kitobida "jins" (sex) va "gender" (gender) o‘rtasidagi aniq farqni ilgari surdi. "Gender" tushunchasining chinakam yuksalishi va keng tarqalishi 1960–1970-yillardagi feministik harakatlar bilan bog‘liq. Feministlar bu tushunchani jamiyatdagi ijtimoiy tengsizlikni tahlil qilish va tanqid qilishda faol qo‘lladilar — ular tengsizlikning sababi faqat biologik jins emas, balki ijtimoiy jihatdan shakllantirilgan rollar va kutishlar ekanini ko‘rsatmoqchi edilar. Bu yo‘nalishdagi muhim shaxslardan biri — frantsuz faylasufi va feministi Simona de Bovuar (Simone de Beauvoir) bo‘ldi. U hali "gender" atamasi rasmiy muomalaga kirmasidan avval, o‘zining “Ikkinchi jins” (“Le Deuxième Sexe”) nomli asarida mashhur iborani yozgan edi: "Ayol bo‘lib tug‘ilmaydi, ayol bo‘lib shakllaniladi." Bu jumla genderning ijtimoiy konstrukt sifatidagi mohiyatini aynan ifodalaydi. U ayollar hayotiga qo‘yilgan cheklovlar va ularga nisbatan kutishlar biologik emas, balki ijtimoiy tuzum mahsuli ekanini ko‘rsatgan. Feministlar uchun gender kuchli tahliliy vositaga aylandi — bu yordamida ular ayollarning roli tabiiy emas, balki madaniy va siyosiy shakllanganligini isbotladilar. Natijada ularning diqqat markazi faqat biologik farqlarni tan olish emas, balki ijtimoiy tuzilma, normalar va amaliyotlarni o‘zgartirishga qaratildi. Gender nazariyasi shiddat bilan rivojlana boshladi. Oilada, maktabda, ish joylarida gender stereotiplari qanday ishlashi, ular hokimiyat, iqtisodiyot, siyosat va madaniyatga qanday ta’sir ko‘rsatishi bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar paydo bo‘ldi. Vaqt o‘tishi bilan gender tushunchasining talqini evolyutsiyalashdi. Ijtimoiy institutlar va ijtimoiy harakatlar gender rollari va stereotiplarga asoslangan tengsizlikni tahlil qilish va tanqid qilish uchun yangi vositalarga ehtiyoj sezayotgan edi. Genderni ijtimoiy konstrukt sifatida anglash — bu rollarni so‘roq ostiga olish imkonini yaratdi.
Keling, buni bir nechta misollar orqali ko‘rib chiqamiz:
Markaziy Osiyo mamlakatlarida kiyim dazmollash, ayniqsa kundalik va uy-ro‘zg‘or kiyimlarini, an’anaviy ravishda ayollarga yuklatilgan vazifa sifatida qaraladi. Bu ovqat tayyorlash, uy tozalash va oilaning kiyim-kechaklariga g‘amxo‘rlik qilish kabi ishlarni o‘z ichiga olgan an’anaviy “uy ishlar kompleksi”ning bir qismidir. Hindistonda esa sariya va boshqa kiyimlarni dazmollash (ayniqsa professional darajada) tarixan erkaklar bajaradigan hunar va xizmat turi hisoblanadi. Bu ish bilan shug‘ullanuvchilar "dхobi" deb ataladi — ular kiyimlarni yig‘ib olib, ko‘pincha daryolarda yuvishadi, so‘ngra ularni maxsus og‘ir ko‘mirli dazmollar bilan yiriklashadi va dazmollashadi. Bu qadimdan shakllangan erkaklar kasbidir. Hatto kundalik hayotda ham, agar sariya mukammal dazmollanishi kerak bo‘lsa, ko‘pincha bu ishni oiladagi erkaklardan biri bajaradi yoki professional dхobi chaqiriladi.
Shimoliy Afrikaning cho‘l hududlarida va suv tanqis bo‘lgan joylarda quduq yoki buloqlardan suv tashish og‘ir jismoniy mehnat bo‘lib, bu ish bilan ko‘pincha erkaklar shug‘ullangan. Arab mamlakatlarida bu kasb egalari “saqqa” (suv tashuvchilar) deb atalgan va ular asosan erkaklar bo‘lgan. Markaziy Osiyo mamlakatlarida esa, an’anaviy tarzda, suv yig‘ish, uni tashish va uy ichida taqsimlash ayollar zimmasiga yuklatilgan. Bu ayollar tomonidan bajariladigan kundalik uy-ro‘zg‘or yumushlarining ajralmas qismi hisoblangan.
Ko‘plab Afrika madaniyatlarida (masalan, fulani va masay xalqlarida) murakkab o‘rimlar qilish va soch turmaklash bilan an’anaviy ravishda erkak sochsozlar — braiderlar shug‘ullanishadi. Ayniqsa, diniy marosimlar yoki bayramlar uchun yaratiladigan soch turmaklari erkaklar tomonidan bajariladi va bu kasb tarixan erkaklarga tegishli sanaladi. Aksariyat boshqa madaniyatlarda esa, ayniqsa bolalar sochini o‘rish yoki murakkab soch turmaklari yasash an’anaviy ravishda ayollarga tegishli yumush yoki kasb hisoblanadi. Odatda onalar yoki opa-singillar bolalarning sochini o‘rib beradi, dugonalar esa bir-birining sochiga turmak qiladi.
Ba’zi Polineziya madaniyatlarida ovqat tayyorlash, ayniqsa katta jamoaviy dasturxonlar uchun, an’anaviy ravishda erkaklarning vazifasi hisoblanadi. Marokashda esa murakkab go‘shtli taomlarni tayyorlash erkaklar zimmasiga yuklatilgan va bu oshpazlik san’ati erkaklar orasida rivojlangan. Yaponiyada erkak oshpazlar professional gastronomiyada juda qadrlanadi, yirik restoranlar va sushi-barlar ko‘pincha aynan erkak oshpazlarga ishoniladi. Biroq uyda, kundalik ovqat tayyorlash ko‘pincha ayollar zimmasida bo‘ladi. Bu holat gender rollarining madaniy kontekstlarda qanday farq qilishini yaqqol ko‘rsatadi.
Ushbu misollar shuni ko‘rsatadiki, kundalik hayotdagi “gender normalari” — bu umumbashariy yoki biologik jihatdan belgilangan hodisalar emas, balki madaniy, tarixiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillarning murakkab o‘zaro ta’siri natijasidir. Gender kutishlari jamiyat institutlari (oila, ta’lim, din, davlat tizimi), ijtimoiy tabaqalar va ierarxiyalar tomonidan shakllantiriladi. Ijtimoiy bosim va stereotiplar insonlarni ma’lum rollarga moslashishga majbur qiladi. Gender normalari “tabiiy” emasligini anglash gender tengligiga erishishda fundamental ahamiyatga ega. Gender rollari ijtimoiy konstrukt ekanini tushunish bizga ildiz otgan stereotiplarni tanqidiy ko‘rib chiqish imkonini beradi. Agar Hindistonda erkak kishi sariya dazmollay oladigan bo‘lsa, demak u istalgan boshqa mamlakatda ham ko‘ylak dazmollashga qodir. Agar Afrikada ayol uzoq masofalardan suv tashiy oladigan bo‘lsa, demak u jismoniy mehnatga faqat “ayollarga xos” doiradan tashqarida ham qodir. Bu haqiqat erkak yoki ayolning qandaydir faoliyatga “tabiatan” yaroqli yoki yaroqsizligi haqidagi dalillarni rad etadi. Agar gender rollar biologik jihatdan belgilangan bo‘lmasa, demak ularni o‘zgartirish mumkin va kerak — agar ular tengsizlikka olib kelsa yoki inson salohiyatini cheklasa. Bu esa ta’limga, kasblarga, siyosatga teng huquqli kirish imkoniyati uchun kurashda, shuningdek, uy-ro‘zg‘or vazifalarini adolatli taqsimlashda kuchli dalil bo‘lib xizmat qiladi. Gender tengligi har bir insonning o‘z qiziqishlari, qobiliyatlari va identitetiga mos hayot kechirishiga yordam beradi — tashqi tomondan yuklatilgan kutishlar asosida emas. Bu yondashuv erkaklarga bolaga qarashda ishtirok etish, his-tuyg‘ularini ochiq ifodalash, ilgari “ayollarga xos” sanalgan kasblarni tanlash va bunga tanqidiy munosabatdan qo‘rqmaslik imkonini beradi. Gender stereotiplarini faol tarzda yo‘q qilishga harakat qiladigan va erkaklar hamda ayollarning barcha sohalardagi teng ishtirokini rag‘batlantiradigan jamiyatlar innovatsion, iqtisodiy jihatdan kuchli va ijtimoiy barqarorroq bo‘ladi.