Zo‘ravonlik haqida gapirganda, ko‘pincha jismoniy yoki ruhiy bosim: qichqiriqlar, tahdidlar, zarbalar nazarda tutiladi. Ammo zo‘ravonlikning boshqa, kamroq ko‘zga tashlanadigan, ammo undan kam bo‘lmagan halokatli turi ham bor - iqtisodiy.
Bu nazorat va bosimning bir shakli bo‘lib, unda bir kishi boshqasini pul bilan cheklaydi, pul topishga to‘sqinlik qiladi, roziliksiz moliyani boshqaradi va moddiy qaramlikdan bo‘ysunish usuli sifatida foydalanadi.
Iqtisodiy zo‘ravonlik - bu insonning moliyaviy erkinlikdan to‘liq yoki qisman mahrum bo‘lish holatidir. Bu turmush o‘rtog‘i, ota-onasi, ish beruvchi yoki hatto davlat va ijtimoiy tuzilmalar bo‘lishi mumkin. Maqsad - pulga qaramlik orqali boshqa odamni nazorat qilish.
Iqtisodiy zo‘ravonlik baqir-chaqir yoki tahdidlar bilan namoyon bo‘lishi shart emas. U "sokin" bo‘lishi mumkin, lekin bundan og‘riq ham kam bo‘lmaydi. Masalan:
• Er-xotindan biri ikkinchisiga ishlashni taqiqlaydi.
• Er xotinining maoshini olib, o‘zining ehtiyoji uchun unga pul bermaydi.
• Ota-ona voyaga yetgan qizini "uyda o‘tirishi" va "oilasini sharmanda qilmasligi" uchun o‘qishga yoki ishlashga qo‘ymaydi.
• Ish beruvchi o‘z vaqtida to‘lamaydi, xodimni sababsiz mukofotdan mahrum qiladi, agar u adolatli ish haqi so‘rasa, ishdan bo‘shatish bilan tahdid qiladi.
Iqtisodiy zo‘ravonlik har doim bo‘ysundirish, qo‘rqitish va qaram qilish usulidir.
O‘zbekistondagi iqtisodiy zo‘ravonlikka misollar
1. Ishga taqiqlash
O‘zbekistonda, ayniqsa, qishloq joylarda turmush o‘rtog‘i yoki ota-onasi ayolga ishlashni taqiqlash amaliyoti hali ham keng tarqalgan. Asosiy argument - "ayol uyda o‘tirishi kerak." Ishlamoqchi bo‘lsa ham, ta’lim olsa ham, nimadir qilishni bilsa ham, unga bunday imkoniyat berilmasligi mumkin.
Masalan, Buxoro viloyatidagi qishloqlardan birida buxgalter diplomiga ega bo‘lgan ayol eri: "Sening ishing - ovqat pishirish va uy yig‘ishtirish. Men ishlayman." U pul topadi, lekin uning shaxsiy ehtiyojlari uchun pul bermaydi. Hatto tibbiyot uchun ham qarindoshlariga murojaat qilishga majbur bo‘ladi. Bu iqtisodiy zo‘ravonlikdir.
2. Ish haqini tanlash
Ayol ishlasa ham, unga o‘z maoshini tasarruf etishiga yo‘l qo‘ymasliklari mumkin. Ba’zi oilalarda er yoki qaynona pulni olib, oziq-ovqat, kiyim-kechak, dori-darmon uchun qancha berish kerakligini hal qiladi. Ayol o‘zi ishlab topgan pulini mustaqil tasarruf eta olmaydi.
Toshkentda shunday holat yuz berdi: poliklinikada 12 yil ishlagan hamshira maosh oladi, lekin uni eriga beradi. Uning fikricha, "uyda bitta xo‘jayin bo‘lishi kerak." Shu bilan birga, uning o‘zi muntazam ishlamaydi, pulni o‘ziga sarflaydi, bolalari va xotiniga esa "kayfiyatiga qarab" ajratadi. Ayol shikoyat qiladi, lekin ketishdan qo‘rqadi, chunki uning shaxsiy jamg‘armasi yo‘q.
3. Ajralishda moliyaviy qaramlik
Ajralish har qanday mamlakatda og‘riqli mavzu. Ammo O‘zbekistondagi ko‘plab ayollar uchun bu nafaqat munosabatlarning uzilishini, balki to‘liq moliyaviy beqarorlikni ham anglatadi. Agar ayol uzoq vaqt ishlamagan bo‘lsa, tajribasi bo‘lmasa, puli bo‘lmasa, nochor ahvolda qolaveradi. Er aliment to‘lashdan bosh tortishi, mol-mulkini olib qo‘yishi, bank hisob raqamlaridan foydalanish huquqidan mahrum qilishi mumkin.
Odatiy holatlardan biri: 10 yillik nikohdan so‘ng, ikki farzandi bor ayol uy-joysiz, mablag‘siz va yordamsiz qoladi, chunki barcha mol-mulk eri yoki uning qarindoshlari hisobiga o‘tkazilgan. U sudga murojaat qilmoqda, ammo jarayon yillar davom etmoqda. Shu vaqt ichida u ota-onasining uyida yashaydi yoki kvartira ijaraga olib, zo‘rg‘a kun kechiradi.
Bu mulk va tirikchilik vositalaridan mahrum qilish orqali iqtisodiy zo‘ravonlikdir.
4. Qarz orqali bosim
Ba’zida er xotinining nomidan uning xabarisiz kredit oladi. Yoki aksincha, xotinini qarz olishga majbur qilib, keyin uni to‘lashga yordam bermaydi. Shunday holatlar bo‘ladiki, ayol aslida o‘ziga emas, balki turmush o‘rtog‘i yoki uning oilasiga kerak bo‘lgan bank majburiyatlarining "garovi"ga aylanadi.
Masalan, Samarqandda bir ayol eriga "biznesni boshlash" uchun mikroqarz olgan. U pulni qaytarib berishga va’da berdi, lekin g‘oyib bo‘ldi. Bank to‘lovni talab qiladi, foizlar qo‘shadi, ayol esa bolasi va qarzi bilan yolg‘iz qoldi.
Iqtisodiy zo‘ravonlik nafaqat oilalarni, balki butun avlodlarni ham barbod qiladi. Qaramlik va nazorat muhitida ulg‘aygan bolalar ham shunday yashashni o‘rganadi. Qizlar qaram bo‘lish odatiy hol ekanligini his qilib ulg‘ayishadi. O‘g‘il bolalar - agar uyga pul olib kelsang, boshqa odamning taqdirini boshqarishing mumkin.
Ayol pul ishlab topolmasa, pulini boshqarolmasa, boshqa iloji yo‘q. U zo‘ravon eridan keta olmaydi, mustaqil ravishda davolana olmaydi, o‘qiy olmaydi, farzandlarining munosib kelajagini ta’minlay olmaydi.
Shuni tushunish kerakki, zo‘ravonlik faqat ko‘karish va kaltaklashdan iborat emas. Bu ham ishlashni taqiqlash, ham moliyadan mahrum qilish, ham daromadni nazorat qilishdir. Va bu xuddi shunday jiddiy qabul qilinishi kerak.
Iqtisodiy zo‘ravonlikka duch kelganingizda nima qilish kerak?
1. Muammoni anglash. Birinchi qadam - bu normal emasligini tushunish. Agar sizga ishlashga imkon berishmasa, maoshingizni olib qo‘yishsa, pulni tasarruf etishni taqiqlashsa - bu sizning huquqlaringizning buzilishidir.
2. Yordam so‘rash. O‘zbekistonda qiyin ahvolga tushib qolgan ayollarga yordam beradigan tashkilotlar faoliyat yuritmoqda. Bular inqiroz markazlari, xotin-qizlar kengashlari, nodavlat tashkilotlaridir. Ular vaqtinchalik turar joy, huquqiy va psixologik yordam taklif qilishlari mumkin.
3. Moliyaviy mustaqillik haqida o‘ylay boshlash. Hozir ishlay olmasangiz ham, kichik ishlardan boshlashingiz mumkin: onlayn kurslarda o‘qish, kasb o‘rganish, jamg‘arma hisobini ochish, qo‘shimcha ish qidirish. Moliyaviy mustaqillik erkinlik sari qo‘yilgan eng muhim qadamdir.
4. O‘z haq-huquqini bilish. Qonunga ko‘ra, har kim mehnat qilish, mulkdor bo‘lish, oilada tenglik huquqiga ega. Zo‘ravonlik harakatlari - shu jumladan iqtisodiy harakatlar - ustidan sudga shikoyat qilish mumkin va kerak.
Jamiyat nima qila oladi?
1. Ta’lim. Bolalarda tenglik tushunchasini bolalikdan tarbiyalamoq kerak. Qiz bola kim bo‘lishi mumkinligini bilishi kerak - shifokor, tadbirkor, muhandis. O‘g‘il bola hukmronlikdan ko‘ra hurmat muhimroq ekanligini tushunishi kerak.
2. Ayollarni qo‘llab-quvvatlash. Davlat dasturlari, o‘quv kurslari, biznes ochayotgan ayollar uchun grantlar - bularning barchasi iqtisodiy qaramlikka qarshi kurashishga yordam beradi.
3. Qonunchilik. O‘zbekistonda allaqachon iqtisodiy va boshqa turdagi oilaviy zo‘ravonlik uchun javobgarlikni aniqroq belgilash ustida ish olib borilmoqda. Lekin qonunlar amalda ishlashi, sud va ichki ishlar organlari bunday shikoyatlarga jiddiy yondashishi muhim.
4. Media va suhbat. Biz bu haqda qanchalik ko‘p gapirsak - OAVda, bloglarda, do‘stlar bilan suhbatlarda - shunchalik ko‘p odamlar iqtisodiy zo‘ravonlik mavjudligini va bu "oilaviy masala" emas, balki ijtimoiy muammo ekanligini tushunishadi.
Iqtisodiy zo‘ravonlik kamdan kam uchraydigan hodisa emas va bir oilaning shaxsiy ishi emas. Bu zulmning bir ko‘rinishi bo‘lib, u butun jamiyat taraqqiyotiga ta’sir ko‘rsatadi. Moliyaviy erkinliksiz shaxsiy erkinlik bo‘lmaydi. Erkinliksiz esa hurmat, ishonch va baxt yo‘q.
Agar biz kuchli, teng huquqli jamiyat qurmoqchi bo‘lsak - nafaqat qashshoqlik, balki qashshoqlikni abadiylashtiradigan zo‘ravonlik shakllariga qarshi kurashishimiz kerak. Iqtisodiy mustaqillik hashamat emas, balki huquqdir. Va uni himoya qilish kerak.
Muallif: Yerniyazova Sevara