2025-yilgi matbuot erkinligi indeksi: O‘zbekiston global vaziyatning yomonlashuvi fonida o‘z o‘rnini saqlab qolmoqda

3-may - Jahon matbuot erkinligi kuni munosabati bilan FRS (Reporters without Borders) tashkiloti matbuot erkinligi indeksining 2025-yil uchun yillik reytingini e’lon qildi. Bu yilgi reyting xavotirli tendensiyalarni aks ettiradi: dunyo aholisining yarmidan ko‘pi matbuot erkinligi yo‘q yoki jiddiy bosim ostida bo‘lgan mamlakatlarda yashaydi. So‘nggi yillarda auditoriyaning OAVga bo‘lgan ishonchini ifodalovchi indikator tobora pasayib bormoqda. 2024-yilda siyosiy ko‘rsatkichning keskin pasayishi biroz barqarorlashdi.  Jurnalistika erkinligiga ta’sir ko‘rsatishning eng makkor iqtisodiy omillari. Butunjahon RSF indeksining iqtisodiy ko‘rsatkichi hozirda misli ko‘rilmagan darajada pasaymoqda. Natijada, indeks tarixida birinchi marta global matbuot erkinligi holati "murakkab vaziyat" sifatida tasniflandi.

 Matbuot erkinligi indeksi nima?

RSFning matbuot erkinligi indeksi dunyoning 180 mamlakatidagi OAV erkinligi bilan bog‘liq vaziyatni baholaydi. RSF matbuot erkinligini baholashda beshta asosiy ko‘rsatkichni tahlil qilish orqali keng qamrovli yondashuvdan foydalanadi:

• Siyosiy ko‘rsatkich: siyosiy kuchlarning OAVga ta’siri, jurnalistlarning mustaqillik darajasi.
• Qonunchilik ko‘rsatkichi: OAV faoliyatini tartibga soluvchi qonunchilik va uning qo‘llanilishi.
• Iqtisodiy ko‘rsatkich: OAVning moliyaviy barqarorligi, mulk konsentratsiyasi darajasi.
• Ijtimoiy-madaniy ko‘rsatkich: jurnalistikaning jamoatchilik tomonidan qabul qilinishi, OAVga ishonch darajasi.
• Xavfsizlik darajasi: tahdidlar, zo‘ravonlik va jurnalistlarni ta’qib qilish.

Ushbu ko‘rsatkichlarning har biri ekspertlar so‘rovlari, hodisalar tahlili va boshqa ma’lumotlar asosida baholanadi, bu esa har bir mamlakatda matbuot erkinligi holatining yaxlit manzarasini shakllantirish imkonini beradi.

Tendensiyalar. So‘z erkinligi xavf ostida

2025-yilda dunyoda matbuot erkinligi jiddiy nazorat ostida qoladi: dunyo aholisining yarmidan ko‘pi jurnalistika turli cheklovlarga duch keladigan mamlakatlarda yashaydi. Iqtisodiy inqirozlar, siyosiy aralashuv va jurnalistlarga nisbatan zo‘ravonlik vaziyatni yanada og‘irlashtirmoqda.

Ilgari so‘z erkinligi qo‘rg‘oni sifatida qabul qilingan davlatlarda ham vaziyat murakkablashmoqda. Masalan, Amerika Qo‘shma Shtatlari 57-o‘ringa tushib, Gambiya (58-o‘rin) va Urugvay (59-o‘rin) kabi davlatlarga yaqinlashdi.

2025-yilda O‘zbekiston 148-o‘rinni saqlab qoldi. Dunyodagi umumiy vaziyatning yomonlashuvi fonida bu ma’lum bir barqarorlikdan dalolat beradi, ammo matbuot erkinligi sohasida taraqqiyot yo‘qligini ham ko‘rsatadi.

 Barqarorlik yo‘lning oxiri bo‘lmaganda

2025-yilgi matbuot erkinligi indeksi butun dunyoda matbuot erkinligi jiddiy bosim ostida ekanligini ta’kidlaydi. O‘zbekiston o‘z pozitsiyasini saqlab qolgan holda "Situation: Very sirious" zonasida barqarorlikni namoyish etmoqda, bu esa ommaviy axborot vositalarining haqiqiy erkinligini ta’minlash uchun keyingi islohotlar zarurligini ko‘rsatadi. RSF indeksi hukm emas, balki vositadir. U yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi, lekin har bir mamlakatdagi jarayonlarning butun mohiyatini ochib bermaydi. Agar "so‘z erkinligi" tahdid sifatida emas, aksincha, rivojlanish resursi sifatida baholansa, O‘zbekiston yangi bosqichga chiqish imkoniyatiga ham ega bo‘ladi. Axborot tobora muhim qadriyatga aylanib borayotgan dunyoda faqat erkin va mas’uliyatli jurnalistika ishonchni mustahkamlashga va jamiyatni birlashtirishga qodir.

Isxakova Alina