Bizni boshqarishayotgani haqidagi gap-soʻzlar tez-tez quloqqa chalinib turadi. Lekin bu jarayon aslida qanday sodir boʻlad? Davlat boshqaruvchilari OAV orqali qanday usullardan foydalanishadi? Keling, shuni koʻrib chiqamiz.
Manipulyatsiya – faktlarni buzib koʻrsatish, “zarur” axborotni yaratish va uni ilgari surish orqali oʻquvchini (content iste’molchisini) boshqarish usuli[1].
Amerikalik tilshunos, faylasuf, jamoat arbobi va siyosiy tahlilchi Noam Xomskiy ommaviy axborot vositalari orqali “Manipulyatsiya qilishing 10 usuli” roʻyxatini tuzib chiqdi [2]:
1. E’tiborni chalgʻitish
“Fuqarolar diqqatini haqiqiy hayotiy ahamiyatga ega boʻlmagan mavzularga burgan holda ularning e’tiborini haqiqiy ijtimoiy muammolardan chalgʻitish kerak. Fuqarolarda fikr-mulohaza yuritishga vaqt qolmasligi uchun ular doim nima bilandir band boʻlishiga erishish zarur” (“Osuda urushlar uchun sokin qurol” kitobidan iqtibos).
2. Muammolarni yaratib, keyin ularni hal qilish usullarini taklif qilish
Bu usul “muammo-munosabat-yechim” deb ham nomlanadi. Aholi oʻrtasida ma’lum munosabatni yuzaga keltirib, hukmron doiralar uchun zarur boʻlgan choralar koʻrilishini talab etib chiqilishiga erishiladigan muammo, qandaydir “vaziyat” yaratiladi.
3. Asta-sekin qoʻllash usuli
Biror bir ommalashmagan choraning qabul qilinishiga erishish uchun uni asta-sekin, kunma kun, yilma yil joriy etib borish kifoya.
4. Ijroning ortga surilishi
Ommalashmagan qarorni ilgari surishning yana bir usuliga koʻra, u “ogʻriqli va dolzarb” qilib koʻrsatiladi hamda uni kelgusida amalga oshirish uchun fuqarolardan hozir rozilik olinadi. Chunki kelajakda boʻladigan qandaydir qurbonliklarga odamlarni koʻndirish osonroq.
5. Xalqqa yosh bola kabi munosabatda boʻlish
Keng ommaga moʻljallangan aksariyat targʻibot chiqishlarida rivojlanishdan orqada qolgan maktab yoshidagi bolalar yoki aqli noqis individumlar haqida gap ketayotgandek dalillar, qahramonlar, soʻzlar, iboralardan foydalaniladi.
6. Urgʻuni koʻproq mulohazaga emas, balki hissiyotga qaratish
His-tuygʻularga ta’sir koʻrsatish odamlarning samarali tahlil qilish, kelajakda esa umuman boʻlayotgan voqea-hodisalarga tanqidiy munosabatda boʻlish qobiliyatini toʻsib qoʻyishga qaratilgan klassik usul hisoblanadi.
7. Qobiliyatsizlikni ommalshtirib odamlarni jaholatda ushlab turish
Odamlar oʻzlarini boshqarish va boʻysundirish uchun qoʻllanilayotgan usul va uslublarni tushunishga qodir boʻlmasligiga erishish.
8. Fuqarolarni qobiliyatsizlikdan zavqlanishga oʻrgatish
Aholi orasida aqlsizlik, pastkashlik va tarbiyasizlik urf ekani toʻgʻrisidagi fikrni singdirish…
9. Oʻzini aybdor his qilish tuygʻusini kuchaytirish
Insonni hayotidagi barcha baxtsizliklar uchun oʻzining aqliy imkoniyatlari, qobiliyatlari yoki intilishlari yetarli emasligi sabab faqat oʻzi aybdorligiga ishonishga majbur qilish.
10. Ilm-fanning turli sohalaridagi tadqiqotlardan foydalanib, odamlar haqida ular oʻzlari haqda ozlari biladiganidan koʻproq narsa bilish.
Manbalar:
1. Виктория Ли «Словарь фактчекера» (07.04.2019). Получено: https://factcheck.kz/glavnoe/slovar-faktchekera/.
2. Десять способов манипулирования общественным сознанием с помощью СМИ(16.06.2011). Получено: https://ria.ru/20110616/389137011.html